Şanlıurfa'daki Müslüman Mezarlıkları

Müslüman Mezarlıkları

Ortaçağ'da Eyyûbiler ve Zengiler döneminde tamamen İslâm hâkimiyetine giren Şanlıurfa'da  Müslümanlar için çeşitli mezarlık alanları tahsis edilmiştir. Şehir içersindeki bazı camilerin avlula­rında ve sur dışındaki birçok alanda yer alan bu mezarlıklarda Osmanlı dönemi öncesine ait  mezar­lar günümüze ulaşmıştır.

Bediüzzaman Mezarlığı, Harran Kapı Mezarlığı, Tepe (Çift Kubbe) Mezarlığı, İtinen Mezarlığı (Urfa Kalesi'nin  kuzey eteğinden Aynzeliha Gölü'nün batı arkasına kadar uzanan bu mezarlığa yoksul ve kimsesizler gömülüyordu), Millet Hanı Mezarlığı (eski Devlet Hastanesi'nin güney önünde, eski Verem Savaş Dispanseri'nin yerinde ve kuzeyin­deki alana yayılmış vaziyette idi), Gazhâne Mezarlığı (bugünkü Defterdarlık binasından do­ğuya doğru Şıra Pazarı'nı içersine alıyordu), Bey Kapısı Mezarlığı (Toprak Mahsülleri Ofisi, Eski Buğday Pazarı ve Remziye Erseven Sağlık Ocağı'na yayılmış idi) son 40 yıl öncesine kadar Şanlıurfa'da yer alan Müslüman mezarlıklarıdır. Bu mezarlık­lardan sadece Harran Kapı, Çift Kubbe ve Bediüzzaman mezarlıkları günümüze ulaşmış, di­ğerlerinin yerleri iskana açılmıştır.

Yukarıda saydığımız bu mezarlıklar dışında ay­rıca Halil-ür Rahman, Hekim Dede, Mevlid-i Halil, Ulu Cami ve Yusuf Paşa camilerinin avlularında hazireler (cami mezarlığı) yer almaktadır.

1. Bediüzzaman Mezarlı­ğı:              

Gaziantep eski yolunun ortadan ikiye ayırdı­ğı Bediüzzaman Mezarlı­ğı'nın kuzey yönü Karakoyun Deresi , güney yönü Vali Fuat Bey Caddesi çıkışı ve Tel Fıtır Tepesi, doğu yönü Samsat Kapısı, batı yönü Halepli Bahçesi ile  sınırlanmıştır. İçersinde Bediüzzaman Türbesi, Nebih Efendi Türbesi, Baba Müslüm Efendi Türbesi ve Tayyar Mehmet Paşa oğlu Hüseyin Bey Türbesi' nin bulunduğu mezarlık şehir surlarının kuzeybatı dışarısında yer almakta­dır.

Bediüzzaman Mezarlı­ğında ayrıca, alim ve evliyalardan Şeyh Hacı Abdülgani Efendi, Hafız Abdurrahman Çiftbudak, Basralı Ahmed Zeki Hafız, Şeyh Dede Ali Efendi, Şeyh Ali Efendi, Baltacı Baba, Şekerci Hacı Halil Efendi, Şeyh İsa Efendi, Kerküklü Şeyh Abdurrahman Efendi, Hacı Hafız Muhammed Efendi, Şeyh Seyyid Mustafa Efendi, Nuri Baba, Derviş Süleyman Hafız, Hacı Abdüllatif Efendi, Müftü Abdurrahman Efendi, Müftü Ali Efendi, Müftü Eyyub Sardi Efendi, Miftahizâde Müftü Hasan Efendi, Şeyh Müslüm Efendi, Abbas Vasık Efendi, Molla Abdülhamid Efendi, Hacı Abdülvahid Efendi, Hafız Ahmed Efendi, Hacı Ali Halife Efendi, Kürt Hacı Ali Efendi, Miftahizâde Bekir Efendi, Saizâde Mahmûd Efendi, Şeyh Muhammed Taha Efendi, Hacı Muhammed Bakır Efendi, Muhammed Katip Efendi, Hacı Muhammed Nuri Efendi, Muhammed Tayyib Efendi, Mustafa Kâmil Efendi, Seyyid Ömer Efendi, Saraçzâde Ömer Efendi, Hacı Hafız Ramazan Efendi, Seyyid Halil Efendi, Şeyh İsmail Efendi, Mahmûd Said Efendi, Kurra Muhammed Hafız Efendi, Hacı Nuri Hafız Efendi, Hafız Osman Efendi ve Dede Osman Hafız Efendi'nin mezarları ile Urfa eşrafından birçok kişinin mezarı yer al­maktadır.

2. Harran Kapı Mezarlı­ğı     

Şehir Surlarının Güney dışarısında, Harran Kapısı' na 200 m. mesafededir. Mezarlık, Harran Kapıdan Eyyub Peygamber Makamı' na giden ku­zey-güney yönündeki yol ile ikiye bölünmüştür. Bu yolun doğusunda kalan kesimde Osmanlı döne­mine ait Seyyid Maksud Türbesi yer almaktadır. Mezarlıktaki en eski şahide, yazıları silik olduğun­dan okunamayan, ancak süsleme özellilklerine da­yanılarak Eyyûbiler dönemine tarihlenebilen bir şa­hidedir. Bunun dışında mezarlıktaki tüm mezarlar Osmanlı dönemine ve Cumhuriyet dönemine aittir.

Harran Kapı Mezarlı­ğı' nda Urfalı evliya ve alimlerden Ali Baba, Şeyh Müslüm Hafız Efendi, Hacı Abdurrahman Efendi, Ahmed Hikmet Efendi, Hacı İbrahim Efendi, Hafız İsmail Efendi, Hacı Osman Efendi, Kazın oğlu Mahmûd Hafız ve Urfa eşrafından çok sayıda kişiye ait mezar yer almakta­dır.

3. Tepe (Çift Kubbe) Mezarlı­ğı

Şanlıurfa Kalesinin doğusunda yer alan bu me­zarlıkta en eski mezarlar Eyyûbiler dönemine tarih­lenen ve "Çift Kubbe"  olarak adlandırılan iki küm­bettir. Diğer mezarlar Osmanlı ve Cumhuriyet dö­nemlerine aittir.

Yukarıda saydı­ğımız her üç mezarlıkta,  Osmanlı şiir ve hat sanatını içeren  çok az sayıda şahide kalmıştır. Zira bu mezarlıklara son 40-50 yıl içersinde yapılan yeni gömüler nedeniyle eski şahi­deler tahrip edilerek yenileriyle değiştirilmiştir. Böylece orada yatan zatın hayatı hakkındaki bilgi­lerden, taş süsleme, şiir ve hat sanatına kadar bir çok kültürel değer maalesef yok edilmiş ve halen yok edilmektedir.

Tarihimizin belgelerini barındıran bu mezarlık­lar uzman bir heyet tarafından taranarak, yatan ki­şinin hayatı, taş süsleme, şiir sanatı ve hat sanatı yönünden önem arzeden mezar şahideleri belge­lenmeli, bu mezarlara yeni gömüler yaptırılmama­lıdır.

 4. Halil-ür Rahman Camii Haziresi

Halil-ür Rahman Camii' nin doğusuna bitişik küçük bir mezarlıktır. İçersinde, Şazeli Şeyhi Ali Dede ve Urfalı alim "Buluntu Hoca" nın (Abdurrahman Buluntu Efendi) türbeleri ile Osmanlı dönemine ait mezarlar bulunmaktadır.

Ayrıca bu mezarlıkta Urfalı alim ve evliyalardan Miftahizâde Abdurrahman Efendi, Miftahizâde Hacı Muhammed Efendi, Müderris Muhammed Efendi, Hacı Hafız Mustafa Efendi' nin mezarları yer almaktadır.

Bu mezarlıktaki şahidelerde Osmanlı şiir ve hat sanatının güzel örnekleri yer almakta, ancak di­ğer mezarlıklarda olduğu gibi tarihi mezarların üzerine yapılan yeni gömüler nedeniyle eski şahi­deler kırılarak yenileriyle değiştirilmekte, adeta bir tarih silinmektedir

5. Hekim Dede Camii Haziresi

Hekim Dede Camii avlusunda, caminin kuze­yindedir. 1539-1566 tarihleri arasında inşa edildiği tahmin edilen Hekim Dede Camii ile birlikte bu mezarlı­ğın oluştuğunu söylemek mümkündür.  Osmanlı dönemine ait bu mezarlıkta, Urfa eşrafın­dan Osman Vehbi Efendi ile Halepli Ömer Behçet Efendi' nin oğlu Ahmed Nuri Efendi' nin mezarları bulunmaktadır.

Hekim Dede Camii mezarlı­ğına yeni gömüler nadir olarak yapıldı­ğından eski şahideler günü­müze kadar ulaşmıştır.

6. Mevlid-i Halil Camii Haziresi

Biri Mevlid-i Halil Camii avlusunun güneyinde küçük bir mezarlık, diğeri  batısında biraz daha bü­yük bir mezarlıktır.

Küçük Mezarlık: İçersinde XIX. yy. başlarında yaşamış Mutasavvıf Dede Osman-ı Avni hazretle­rinin mezarı bulunmaktadır. Ayrıca Urfalı alim ve evliyadan Derviş Eyyub Efendi, Derviş Seyyid Eyyub Efendi, Derviş Halil Hafız, Dede İbrahim Efendi, Sofi Muhammed Efendi, Derviş Abdal Muhammed Efendi, Antepli Baba Mustafa Efendi, ve Derviş Seyyid Hafız Süleyman Efendi' nin me­zarları yer almaktadır.

Büyük Mezarlık : Bu mezarlıkta Mevlevi Şeyhi Hasan Dede, Şeyh Abdülfettah Efendi, Şeyh Muhammed Halid Efendi, Şeyh Mustafa, Sakıb Efendi, Mahmûd Kâmil Efendi, Hacı Abdullah Efendi, Seyyid Ahmed Lami Efendi, Hacı Halil Efendi, Hacı İbrahim Efendi, Muhammed Salih Efendi, Güllüzâde Osman Efendi, Mustafa Kâmil Efendi, Vakkas Sabri Efendi ve Hacı Muhammed Reşid Hafız Efendi' nin mezarları ile Urfa eşrafın­dan çeşitli şahısların mezarları yer almaktadır. Her iki mezarlı­ğa yeni gömü yapılmadı­ğından, şiir ve hat sanatı değeri taşıyan Osmanlı dönemine ait çok sayıda şahide günümüze kadar gelebilmiştir.

7. Ulu Camii Haziresi

Ulu Cami avlusunun kuzey-batı köşesindedir. İçersinde 1845 tarihli Şahabeddin Ahmed Türbesi ve ayrıca Hafız İbrahim Halil Efendi, Muhammed Şerif Buhari, Harran Şeyhizâde Ömer Sabri Efendi, Hacı Osman Nuri Efendi, Rakka Valisi Kadızâde Hüseyin Paşa, Hüseyin Vasfi Paşa, Kaplamazâde Ömer Ağa, Yengice Ağasızâde Ali Ağa, Şeyh Muhammed Ali Efendi, Hüseyin Paşazâde Ali Yaver Beg, Hacı Hızırzâde Muhammed Reşid Efendi, Urfa Mutasarrıfı Germiyanoğlu Süleyman Rüşdü Bey gibi şahısların mezarları yer almaktadır. Mezarlı­ğın kuzey kesiminde bir kuyu bulunmak­tadır.

Ulu Cami haziresindeki mezar şahidelerinde Osmanlı dönemi şiir ve hat sanatının güzel örnek­leri yer almaktadır. Bu mezarlı­ğa yeni gömüler ya­pılmadı­ğından şahideler günümüze kadar sağlam bir vaziyette gelebilmişlerdir.

8. Yusuf Paşa Camii Haziresi

Yusuf Paşa Camiinin batısına bitişik küçük bir mezarlıktır. Tüm mezarlar Osmanlı dönemine aittir. Bu mezarlıkta Urfa eşrafından ve ulemasından Miralay Mustafa Bey, Saraçzâde Halil Efendi, Abdülkerim Bey, Muhammed Bozan Efendi, Hafız Ahmed Efendi gibi şahısların mezarları başta olmak üzere bir çok mezar yer almaktadır.

Yusuf Paşa Camii haziresindeki mezar şahidele­rinde Osmanlı dönemi şiir ve hat sanatının güzel örnekleri yer almaktadır. Bu mezarlı­ğa yeni gömü yapılmadı­ğından şahideler orijinalliklerini muha­faza ederek günümüze kadar ulaşmıştır.