Şanlıurfa yöresi kadın takılarının tarihçesi Neolitik ve Tunç çağlarına kadar uzanmaktadır. Bozova ilçesine bağlı Küçük ve Büyük Şaşkan Höyükleri arasında "Kumartepe" olarak adlandırılan tarlada yapılan arkeolojik kazılarda, Neolitik Çağ'a ait kemik ve renkli taşlardan yapılmış değişik takı örneklerine rastlanmıştır. Ayrıca Atatürk Barajı göl alanında altında kalan Hassek Höyük, Cümcüme ve Lidar Höyük'te rastlanan Kalkolitik ve Tunç çağlarına ait takılar, bizlere Urfa bölgesi kadın takılarının en eski örnekleri hakkında önemli bilgiler vermektedir.
Şanlıurfa'da kadın takılarının genel adı "Hışır"dır. Hışır, Urfa folklorunda ayrı bir yer tutar. Kız evi tarafından yazılarak oğlan evine gönderilen ve besmele ile başlayan "kesim kağıdı"nda hışır en önemli yeri tutar. En fakir kız ailesi dahi, kesim kağıdına bir gerdanlık, birkaç çift bilezik yazarak oğlan evinden talepte bulunur. Urfa kızlarının hışırsız gelin gitmeyişlerini düğünlerde söylenen şu mani en güzel şekilde dile getirmektedir:
Masa üstünde bekmez
Bu bekmez bize yetmez
Şu Urfa'nın kızları
Hışırsız gelin getmez.
Şanlıurfa yöresi kadın takıları günümüzde kullanılan malzeme ve şekil bakımından Merkez ilçe, Siverek-Suruç-Bozova-Hilvan ve Harran yöreleri olmak üzere başlıca üç bölgede değişik özellikler gösterirler.
I. Merkez İlçe Takıları
Kuyumculuk sanatı Şanlıurfa'nın en eski el sanatlarındandır. Günümüzden elli yıl öncesine kadar Aslanlı Han bitişiğindeki "Eski Kuyumcu Pazarı" denilen kapalı çarşıda icra edilen bu sanat, günümüzde Yıldız Meydanı civarındaki Pamukçu Pazarı ve Kınacı Pazarı kapalı çarşılarında sürdürülmektedir. Hacı Durak Başbuğ, Hikmet Yeğin, Hacı Ali Çınar, Mehmet Ayoğlu, Seyfeddin Gözoğlu, Derviş Doğanlar, Hacı Güzeldemirci (Maraşlı Hacı), Hasan Çınar geçen kuşağın tanınmış kuyumcu ustalarındandır. Şanlıurfa'da halen bu ustaların yetiştirdiği 30'dan fazla kuyumcu ustası çalışmaktadır.
Şanlıurfa'nın en eski kuyumcu ustalarının Halepli oldukları söylenmektedir. Bu nedenle Urfa kadın takıları ile Halep takıları arasında büyük benzerlikler görülmektedir. Şanlıurfa merkezindeki takılarda maden olarak 21 ayar altın işlenmekte, gümüş hemen hemen hiç kullanılmamaktadır.
Gerdanlıklar
Başlıca gerdanlık çeşitleri şunlardır: Telkâri akıtmalı gerdanlık, hasırlı gerdanlık, incili telkâri gerdanlık, haplı gerdanlık, elmas gerdanlık (Urfa işi değildir, ancak çok yaygın olarak kullanılmaktadır.), yıldızlı üçgen gerdanlık, koruklu gerdanlık, yapraklı gerdanlık (Urfa işi değildir.), liralı gerdanlık, incili ve liralı gerdanlık, altın hamaylı, deste, Ustanbul (İstanbul) bütünü, Urubiya, Kazya, Mahmûdiye, Beşibirlik, panaz, dobra ve onbirlik.
Kolyeler
Frenk bağı, koruklu kolye, incili kolye, akik kolye, oymalı piramit kolye, taşlı kolye, kordon. Boyuna takılan gerdanlık ve kolye çeşitleri yanında ayrıca "Kelep" (inci) büyük bir öneme sahiptir ve çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Gerçek Bahreyn incisi Urfa'da tutulmaktadır. Şimdi bulunmayan bu inci halk arasında "eski inci" adıyla anılmakta ancak mezattan satın alınabilmektedir.
Bilezikler
Tahta bilezik, ahıtma bilezik (telkâri kapaklı yarım ahıtma, düz kapaklı yarım ahıtma, oymalı ahıtma, şımra zencirli ve telkâri kapaklı ahıtma olmak üzere dört ayrı çeşidi vardır), fişenkli bilezik, incili telkâri bilezik, haplı bilezik, yıldızlı bilezik, taşlı bilezik, şebikli bilezik, burma bilezik (Türkiye genelinde yaygındır), liralı burma bilezik, çift çakmalı bilezik, yılanlı bilezik, fıstıklı bilezik, parparalı bilezik, urubiyeli bilezik, ayneli bilezik.
Bunlardan fişenkli bilezik aslında Van işi olup Urfa'da çok tutunmaktadır. Yılanlı ve kakmalı bilezikler de İstanbul işi olup Urfa'da yaygın olarak kullanılmaktadır.
Yüzükler
Yüzükler, gerdanlık ve bileziklerle birlikte takım olarak kullanıldığından çeşitleri de bunlara göredir. Başlıca çeşitleri: Telkâri yüzük, haplı yüzük, koruklu yüzük, taşlı yüzük, incili telkari yüzük, parparalı yüzük vs.
Küpeler
Bunların da çeşitleri gerdanlık ve bileziklere göredir. Başlıca çeşitleri şunlardır: İnci küpe, koruklu küpe (salkım küpe de denilir, altın koruklu ve inci koruklu olmak üzere iki ayrı çeşidi vardır.), telkâri gül küpe, kuşlu telkâri küpe, haplı küpe, yıldızlı küpe, yapraklı küpe, taşlı küpe, incili yıldızlı küpe.
İğneler
Urfa'da "Dal-Gögüs Dalı" olarak adlandırılan iğnelerin başlıca çeşitleri şunlardır: Telkâri Urfa Kelebeği, Papatya, İnci iğne (buket iğne), Yıldızlı iğne.
Kemerler
Frenkbağı kapaklı kemer, liralı kemer, telkâri kemer.
II. Siverek-Suruç-Bozova ve Hilvan Yöresi Takıları:
Bu yörelerde daha değişik kullanım yerleri olan ve değişik adlarla anılan gümüş ya da altın taklidi takılar kullanılmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır:
Tepelik: Başa takılan tacın (fes) üzerine tutturulur. Üst kısmı telkâri işlemeli, çevresi gümüş paralardan oluşan saçaklarla süslüdür. Diğer adı Taç'tır.
Üçkor: Fesin alt kısmına, alından yukarıya takılır. Ortasında yuvarlak ve mavi taşlı bir göbek, yanlarında üç sıra zincir bulunur.
Levzik: Üçkor göbeğinin altına takılır, alına doğru sarkar.
Reşme: Fesin iki yanına takılır. Şakaklardan yanağa doğru sarkar.
Gerdanlık: Levziklerin bir zincir üzerinde sıralanmasından meydana gelmiş çeşitleri olduğu gibi, haplı, salkımlı ve akik çeşitleri de vardır.
Tasma (Beğnik): Boğaza takılır. Anadolu'nun bazı yörelerinde "Gıdıklık" denilmektedir.
Küpe: Hilâl şeklinde ve alt kısımları saçaklı modelleri yaygındır.
Frenkbağı: Ortası fiyong şeklinde, yanları geniş zincirlidir. Urfa merkez ilçede de yaygın olarak kullanılmaktadır.
Hamaylı: Üzerinde ayet ya da duaların yazılı olduğu kağıtları muhafaza eden bu takıların silindir biçimli telkâri olanlarının yanında, çok ince sigara tabakası şeklinde kapaklı olanları da vardır. Boyuna takılan bu takı, koltuk altından bele doğru sarkar.
Göğüslük: Yuvarlak şekilde, göğsün şekline göre biraz bombeli ve telkâri süslemelidir. Alt kısımları yarım ay şeklinde saçaklı olan göğüslükler, ortalarındaki bir iğneyle sağlı sollu olarak göğüslere tutturulur.
Kemer: Telkâri olarak gümüşten yapılır. Tokaları değişik modellerdedir.
Bilezik: Telkâri süslemeli ve menteşeli (tahta bilezik) olan tipleri yanında, uç kısımları yılan başı şeklinde, kalın yuvarlak gümüşten olanlar da vardır.
Hızma: Buruna takılır. Altın ve gümüş çeşitleri vardır.
Halhal:
Kaynak,. Şanlıurfa uygarlığın doğduğu şehir