ÇOK TANRILI DİNLER VE ŞANLIURFA
İlkel dinlerin dünyada bilinen eski merkezi Şanlıurfa, çok tanrılı dinlerin de dünyadaki önemli merkezlerinden biridir. Ay, güneş ve gezegenlerin kutsal sayıldığı eski Mezopotamya"daki Asur ve Babillilerin politeist (çoktanrılı) inancına dayanan paganizm"in önemli merkez şehirleri Harran ve Soğmatar Şanlıurfa il sınırları içersindedir.
HARRAN VE PAGANİZM
Babilliler döneminde “ilu sa ilani” (tanrıların tanrısı), “sar ilani” (tanrıların kralı) ve “bel ilani” (tanrıların efendisi-rabbi) olarak adlandırılan ay tanrısı “Sin” paganist- lerin en büyük tanrısı olma özelliğini asırlar boyu devam ettirmiş ve Romalılar döneminde “mar aleha” olarak adlandırılmıştır. M.Ö. 2000 başlarına ait Kültepe ve Mari tablet-lerinde Harran"daki Sin mabedinde bir antlaşma imza edildiğine dair bilgiler bulun-maktadır. Yine M.Ö. II. binin ortalarına ait Hitit tabletlerinde, Hititlerle Mitanniler arasında yapılan bir antlaşmaya Harran"daki ay tanrısı Sin"in ve güneş tanrısı Şamas"ın şahit tutulduğu belirtilmektedir. 1950 yılında Harran"da yapılan arkeolojik kazılarda bulunan ve Babil kralı Nabonid dönemine (M.Ö. V.y.y.) tarihlenen tanrı Sin ve Şamas"ı temsil eden çivi yazılı steller Şanlıurfa Müzesi"nde sergilenmektedir .
Dr. Nurettin Yardımcı"nın 1985 yılı kazılarında Harran höyüğünde bulduğu Babil Kralı Nabonid dönemine ait çivi yazılı iki tablette Sin mabedinden ve E.HUL.HUL tapınağından söz edilmektedir.
İslam kaynaklarında “harraniler” (putperestler) adıyla anılan paganistlerin bir kısmı; Harran"a gelen Abbasi Halifesi Me"mun"un “Kur"an"da geçen semavi dinlerden birini seçin” tavsiyesi üzerine Hıristiyan, bir kısmı da Müslüman olmuş, önemli bir kısmı ise “hiç kötülük etmeyen yüce bir yaratıcı” nın varlığını kabul eden ve Kur"an"da ehli kitapla beraber üç yerde zikredilen güney Mezopotamya"daki Sabii-ler"in monotesit (tektanrıcı) inanç sistemini benimsemiştir. Ancak bu grup, eski paganist inançlarından tam kopmayarak bu yüce varlığın sadece yaratma gibi önemli işleri gördüğüne, yarattığı varlıklarla ilgili diğer işleri ise aracı ilah olarak niteledikleri gezegenlerin ve bunlar adına inşa edilen tapınaklarda onları temsil eden putların yaptığına inançlarında yer vermişlerdir. Bu dönemde Sin hala tanrılar sisteminin zirvesin-de yerini koruyor, “ilahü"l-alilah” (tanrıların tanrısı) ve “rabbü"l-alilah” (tanrıların rabbi) olarak adlandırılıyordu. Böylece güney Mezopotamya"daki esas Sabiizm"den farklı bir çehreye bürünen bu dinin mensupları “Harranlı Sabiiler” olarak anılagelmişlerdir.
Harranlı Sabiiler"in son mabedleri 108l yılında İslam hanedanlarından Numeyri- ler"in Harran Valisi Yahya b. el-Şatr tarafından yıktırılmış ve böylece bu din sona ermiştir.
SOĞMATAR VE PAGANİZM
Harran"a 46 km. mesafede Soğmatar şehri ay, güneş ve gezegenlerin kutsal sayıldığı Pagan dininin ve bu dinin baştanrısı mar alahe"nin (tanrıların efendisi) merkezi- dir. Mar alahe"yi temsil eden açık hava mabedi “Kutsal Tepe” Soğmatar"ın odak noktasını teşkil etmektedir.Kutsal Tepe"nin zirvesinde kaya yüzeyine oyulmuş ve M.S.164-165"lere tarihlenen Süryanice yazı-lar, bazı önemli kişilerin mar alahe adına bu tepeye diktirdikleri anıt sütunlar ve sunaklarla ilgilidir.
Tepenin kuzeye bakan yamacındaki biri portre, diğeri boydan tasvir edilmiş iki insan kabartmasının tanrı Sin"i tasvir ettiği yanlarındaki Süryanice kitabelerden anlaşıl- maktadır. Kutsal Tepe"nin batısında, kuzeyin-de ve kuzey batısındaki tepelerde yer alan 7 adet yapı kalıntısı Güneş, Ay, Satürn, Jüpiter, Mars, Venüs ve Merkür tanrılarını temsil etmektedir. Kutsal Tepe"ye çıkan Soğmatar"lı Paganlar bu tapınaklara yöne-lerek ibadet ederler ve kurban keserlerdi. Harranlı Paganlar da ay tanrısı Sin mabedin- deki ibadetleri sırasında baştanrı maralahe"-nin mabedinin bulunduğu Soğmatar" daki Kutsal Tepe"ye yönelirlerdi. Soğmatar kale-sinin 250 m. kuzey batısında yer alan ve yüzyılımızın başında Fransız Konsolosu Pognon tarafından keşfedilip yazıları okunan ve “Pognon Mağarası” olarak adlandırılan mağaranın duvarlarında M.S. 150-200 yılları-na ait tanrıları ve önemli kişileri tasvir eden insan kabartmaları bulunmaktadır. Gök cisimlerinin tanrı sayıldığı Asur ve Babil topluluklarında ayrıca “fırtına tanrısı” ve “kırların koruyucu tanrısı” gibi bir çok tanrı kutsal sayılıyordu. Urfa Müzesi"nde Asur ve Hitit dönemine ait bu tanrıları tasvir eden bazalt steller bulunmaktadır.
Politeist inanca sahip Romalıların zafer tanrıçası “Nike” yi temsil eden zarif bir bazalt heykel Urfa Müzesi"nde sergilen- mektedir. Ayrıca Harran içkalesinin doğu duvarında devşirme malzeme olarak kullanıl-mış kalker taşından bir nike kabartması yer almaktadır.